Nederland is niet het enige land waar, ondanks een veelheid aan milieuregels, de lucht, de bodem en het water flink vervuild zijn. Wie wel eens in China is geweest, weet dat daar eenzelfde gat bestaat tussen regels en praktijk. China is natuurlijk een heel ander land dan Nederland – het is een dictatuur, heeft veel meer industrie en is ruim tweehonderd keer zo groot – maar dit hebben beide landen met elkaar gemeen.
Wat Nederland en China ook gemeen hebben is dat burgers een belangrijke rol hebben bij het in beweging krijgen van handhavers. Voor Nederland is dat vorig jaar nog eens duidelijk opgeschreven door de Onderzoeksraad voor Veiligheid, aan de hand van de watervervuiling door Chemours en de luchtvervuiling door asfaltfabriek APN en Tata Steel. Pas toen omwonenden zich gingen organiseren en aan de bel trokken kwamen de toezichthouders in beweging. Bescherming van het milieu is niet uit te besteden aan de overheid; het komt niet vanzelf goed.
Ook in China maken bezorgde burgers het verschil, zo blijkt uit een net verschenen studie van Chinese en Amerikaanse wetenschappers. Wie denkt dat in China elke vorm van kritiek de kop in wordt gedrukt, zal verrast zijn over de goed zichtbare activiteiten van NGO’s als IPE, China’s equivalent van Milieudefensie (buitenlandse NGO’s zijn een ander verhaal). Sterker, de Chinese overheid faciliteert hun werk, zo is in deze studie te lezen.
De Chinese overheid maakte al 20 jaar geleden gegevens over vervuiling vrijelijk beschikbaar. De uitstootgegevens betreffen inmiddels 25.000 bedrijven, worden automatisch verzameld en elk uur ververst en zijn in te zien via een internet-portal (dergelijke initiatieven heten in jargon ‘Continuous Emissions Monitoring Systems’). Overtredingen worden niet simpelweg weggemasseerd: uit de gegevens blijkt ongeveer één op de drie gemonitorde ondernemingen jaarlijks de milieunormen te overtreden. Uit een eerdere studie bleek al dat dergelijke gegevens de werkelijke situatie zoals gemeten met NASA-satellieten benaderen, al blijkt fraude met uitstootgegevens zeker te bestaan.
Wat als een burger op zo’n overtreding aanslaat? Doet een autocratische overheid als de Chinese daar wat mee? De overtreding is in principe geen nieuws: zowel overheid als burger kunnen die in de automatisch verzamelde gegevens terugvinden. Als we dan toch een reactie zien, dan betekent dit dat aandacht van burgers verschil maakt. Dat is wat de onderzoekers vinden. De reactie is vooral sterk als de klacht via social media wordt verspreid in plaats van slechts gemeld bij de toezichthouder. En hoe meer ‘likes’ onder het social media-bericht, hoe meer de toezichthouder doet. Belangrijk is ook dat de onderzoekers een expliciete toets doen of de toezichthouder meer doet dan alleen de aandacht en middelen verschuiven van overtredingen waar niemand op aanslaat naar via social media bekendgemaakte overtredingen. Dat blijkt niet zo te zijn. Wat er gebeurt is dat bij de handhaving het milieu een groter gewicht krijgt in relatie tot economische belangen.
Aan dit soort gegevens kunnen we in Nederland nog een puntje zuigen. Ook aan de manier van onderzoek doen: het is een grootschalig veldexperiment in samenwerking met drie Chinese NGO’s. Die leverden de vrijwilligers om de klachten in te dienen. Dankzij het experiment zijn harde conclusies te trekken over effecten. Veel onderzoek op dit terrein is niet experimenteel opgezet maar beschrijvend van aard, waardoor het vaak geen duidelijke handvatten biedt voor beleid.
Als zelfs in een land als China klachten van burgers een duidelijk positieve invloed hebben op de prioriteit die onze leefomgeving krijgt, dan zeker ook in Nederland. Je laten horen helpt, zelfs al is het maar met een social media-bericht. Daar komt natuurlijk wel iets meer bij kijken dan een kort bericht intikken. Burgers moeten vervuiling in de gaten houden. Dat gaat veel makkelijker als uitstootgegevens real-time voor iedereen beschikbaar zijn, zoals in China. Dan zijn milieudelicten met een eenvoudig algoritme op te sporen. Binnen een clubje gelijkgezinden is er altijd wel iemand die daarin kan voorzien.
Kortom, wie wil, kan met vrij minimale organisatie onze leefomgeving nu en in de toekomst een grote dienst bewijzen, namelijk door de toezichthouder tot actie aan te sporen.
Auteur: Ben Vollaard, Tilburg School of Economics and Management en lid van de VMR Werkgroep Milieucriminaliteit