Polen besloot grote hoeveelheden bomen te kappen in het Natura 2000 gebied van het Woud van Białowieża om een keverplaag van de zogeheten letterzetter (Ips typographus) te bestrijden. Omdat Polen volgens de Europese Commissie daarmee in strijd handelt met het Europese natuurbeschermingsrecht[1] werd een inbreukprocedure gestart. Het kan alleen lang duren voordat er een arrest door het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJEU) wordt gewezen. Via een Europees kort geding werd op 27 juli 2017 aan Polen opgedragen om in de tussentijd te stoppen met het kappen, om zo onherstelbare schade aan het unieke oerbos te voorkomen. Het land kondigde vervolgens aan dat het vonnis niet zal worden nagekomen.[2]
Polen valt daarmee de twijfelachtige eer ten deel om de eerste lidstaat van de Europese Unie te zijn die er toe over gaat om openlijk aan te kondigen dat men zich niet aan een uitspraak van het HvJEU zal houden.[3] Dit roept de vraag op of er een dwangsom kan worden opgelegd om het land op andere gedachten te brengen. De reguliere mogelijkheid van art. 260 van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU) staat pas open na een vonnis in de inbreukprocedure, wat te lang duurt. Eerder werd het HvJEU al verscheidene keren gevraagd om dwangsommen op te leggen als voorlopige maatregel, maar die verzoeken werden nooit gehonoreerd. Er werd ook nooit gesteld dat het niet mogelijk was om een dwangsom op te leggen.
De kwestie rond het Poolse oerbos vormt een uitgelezen mogelijk om deze kwestie aan het Hof voor te leggen. Art. 279 VWEU bepaalt kort maar krachtig dat het HvJEU alle “noodzakelijke voorlopige maatregelen” kan gelasten. Volgens vaste rechtspraak van het Hof heeft de procedure tot doel de volle werking van het arrest in hoofdzaak te waarborgen. Om te voorkomen dat grote delen van het Poolse oerbos al zijn gekapt voordat er een uitspraak in de hoofdzaak wordt gewezen lijkt het opleggen van een dwangsom een noodzakelijke voorlopige maatregel.
Deze kwestie wordt uitvoeriger behandeld in mijn artikel “Natuurbescherming in kort geding voor het Europese Hof: een oplossing voor de instandhouding van het Poolse Białowieża oerbos?” (Jurisprudentie milieurecht, jrg. 21, nr. 8, september 2017, p. 841-848). In hetzelfde nummer is ook een Engelse vertaling en annotatie bij de alleen in het Pools en Frans gepubliceerde zaak opgenomen (JM 2017/83).
Wybe Th. Douma is senior onderzoeker Europees Recht en Internationaal Handelsrecht aan het T.M.C. Asser Instituut en docent Internationaal milieurecht aan de Haagse Hogeschool.
[1] De Commissie stelde o.a. dat volgens de huidige stand van de wetenschap de letterzetter een natuurlijk onderdeel vormt van de dynamiek in oude bossen met sparren, en dat het kappen van bomen en het verwijderen van dode of stervende bomen een bedreiging vormt voor de habitat van vogels zoals de ruigpootuil (Aegolius funereus), dwerguil (Glaucidium passerinum) en de drieteenspecht (Picoides tridactylus).
[2] Zie o.a. E. Verschuren, Polen ondanks uitspraak EU-hof door met kap bos, NRC Handelsblad 31 juli 2017 en Jenne Jan Holtland, Ecologen: Polen gebruikt 'keverplaag' als excuus voor illegale boskap, De Volkskrant 1 August 2017.
[3] De ontwikkelingen rond o.a. de benoeming van rechters in dit land leidden er toe dat het instrument voor vroegtijdige waarschuwing bij bedreigingen van de rechtstaat in een van de lidstaten voor het eerst werd ingezet tegen Polen (zie o.a. Persbericht Europese Commissie, Europese Commissie presenteert kader ten behoeve van de rechtsstaat in de EU, 11 maart 2014), en dat er een begin werd gemaakt met de ‘nucleaire optie’, de procedure van art. 7 Verdrag inzake de Europese Unie, dat zou kunnen leiden tot schorsing van het stemrecht van Polen in de Raad ingeval van een vastgestelde "ernstige en voortdurende schending" van EU-waarden door deze lidstaat. Inmiddels heeft de Commissie laten weten dat doorgaan met kappen wordt meegewogen bij deze art. 7 procedure (‘Polish logging worsens EU rule of law row’, EU Observer 2 augustus 2017).